Turystyka

Cały świat to jeden wielki Chełm

Chełm, jeden z głównych ośrodków wschodniej Lubelszczyzny, to miasto o niezwykle ciekawej historii i interesujących zabytkach. Z racji usytuowania podlegało ono różnorodnym wpływom kulturowym. Przez wieki zamieszkane było przez Polaków, Ukraińców i Żydów, ludność wielobarwną etnicznie i religijnie. Losy tej społeczności, funkcjonującej w obliczu wielu innych dramatycznych wydarzeń, odcisnęły piętno na charakterze miasta, widocznym w licznych materialnych śladach oraz wyjątkowym klimacie.

W początkach swych dziejów rozłożony na zboczu malowniczego wzgórza Chełm, zawdzięczający nazwę starosłowiańskiemu określeniu wzniesienia, funkcjonował jako gród na pograniczu zachodniej i wschodniej Słowiańszczyzny. Podlegając zwierzchnictwu Polski lub Rusi Kijowskiej, prawdopodobnie dzielił losy tzw. Grodów Czerwieńskich, o które walczyli: Włodzimierz Wielki, Bolesław Chrobry, Jarosław Mądry i Bolesław Śmiały. W XIII w., kiedy ziemia chełmska weszła w skład Księstwa Halicko-Włodzimierskiego, miasto stało się siedzibą najwybitniejszego władcy tego państwa, księcia Daniela Romanowicza. Na potrzeby księcia, w 1253 r. uhonorowanego przez papieża tytułem króla Rusi, powstał kompleks monumentalnych budowli z zamkiem i licznymi świątyniami. U podnóża Góry Chełmskiej powstały również zalążki przyszłego miasta. Pod koniec XIV w., po licznych wojnach ziemia chełmska została włączona w skład państwa polskiego, a w 1392 r. Chełm został lokowany na prawie magdeburskim przez króla Władysława Jagiełłę.

W państwie polskim Chełm spełniał rolę ważnego ośrodka administracji kościelnej i świeckiej. Był siedzibą biskupa rzymskokatolickiego oraz utworzonego w XIII w. biskupstwa prawosławnego, przekształconego po unii brzeskiej w biskupstwo unickie. Wchodząc w skład województwa ruskiego, ziemia chełmska posiadała rozbudowaną hierarchię urzędów ziemskich oraz reprezentację w sejmie walnym. Rozwój miasta hamowały liczne wojny, szczególnie z połowy XVII w., oraz dramatyczne wydarzenia związane z upadkiem państwa polskiego pod koniec XVIII w. Ich symbolem jest bitwa stoczona 8 czerwca 1794 r., w której wojska insurekcji kościuszkowskiej zostały pokonane przez oddziały rosyjskie.

Panorama rynku im. dr. Edwarda Łuczkowskiego. Fot. Michał Rząca

W czasach zaborów ziemia chełmska była miejscem męczeństwa unitów i walk w okresie powstania styczniowego. Po odzyskaniu niepodległości Chełm, będąc ponad 20-tysięcznym miastem powiatowym, był znaczącym ośrodkiem przemysłu i handlu. Liczne organizacje polityczne i społeczne, funkcjonujące w ramach wielojęzycznej społeczności, czyniły z niego również ważny ośrodek kultury polskiej, żydowskiej i ukraińskiej. Cały ten malowniczy świat uległ zagładzie w okresie II wojny światowej, która przyniosła eksterminację ludności żydowskiej, wymordowanej w zasadniczej części w obozie zagłady w Sobiborze, oraz przesiedlenia ludności ukraińskiej.

Zabytki górują nad miastem

Pozostałością po bogatej przeszłości Chełma są liczne zabytki, wśród których szczególne miejsce zajmują obiekty na Górze Chełmskiej, będącej centralnym punktem miasta. Znajduje się tutaj olbrzymie grodzisko, zwane Wysoką Górką, kryjące pozostałości zamku księcia Daniela Romanowicza. W XIX w. na szczycie wzniesienia wybudowano cerkiew pw. śś. Cyryla i Metodego, którą zburzono w okresie międzywojennym. Obecnie znajduje się tam kopiec zwieńczony drewnianym krzyżem. Centralne miejsce Góry Chełmskiej zajmuje późnobarokowa bazylika pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny. Już w XIII w. w tym miejscu Daniel Romanowicz ufundował cerkiew Bogurodzicy, służącą biskupom prawosławnym i unickim. Obecny obiekt powstał w latach 1735–1756, zaprojektował go Paweł Fontana, a pracami budowlanymi kierował Tomasz Rezler. 15 września 1765 r. świątynia była miejscem koronacji cudownego obrazu Matki Boskiej Chełmskiej. Po likwidacji unii przez władze carskie w 1875 r. kościół gruntownie przekształcono, nadając mu charakter bizantyjsko-cerkiewny i zamieniając na sobór prawosławny. W 1919 r. świątynię przekazano katolikom, a opiekę nad nią początkowo sprawowali jezuici. W 1931 r. powołano parafię Mariacką. Mimo zatarcia wielu pierwotnych elementów, budynek nadal stanowi niezwykle cenny zabytek architektoniczny. Bazylika jest również starym sanktuarium maryjnym, powstałym w oparciu o kult obrazu Matki Boskiej Chełmskiej. Oryginał ikony został wywieziony przez Rosjan w 1915 r. i obecnie jest przechowywany w Łucku na Ukrainie. Od okresu międzywojennego w Chełmie znajduje się jedynie replika obrazu.

Noc Kultury. Fot. Grzegorz Chwesiuk/fotomotyw.pl
Noc Kultury na chełmskim rynku. Fot. Grzegorz Chwesiuk/fotomotyw.pl

Sama bazylika to jednak nie wszystko. Otacza ją wianuszek budynków, wśród których uwagę zwraca pochodzącą z 1616 r. barokowa Brama Uściłuska, wkomponowana w ciąg budynków powstałych w XVII i XVIII w. Od zachodu łączy się z nimi Pałac Biskupów Unickich, zbudowany na początku XVIII w. Klasycystyczna budowla została rozbudowana w XIX w. i od południa była otoczona ogrodami biskupimi. Na północ od bazyliki usytuowany jest klasztor Bazylianów, wzniesiony w latach 1640–1649, a na zachód od niego budynek z 1904 r. Chełmskiego Prawosławnego Bractwa Bogurodzicy, organizacji powstałej pod koniec XIX w. w celu wspierania prawosławia ziemi chełmskiej. Obok znajduje się wzniesiona przed 1878 r. dzwonnica, mająca pierwotnie charakter bizantyjsko­-prawosławny. Przebudowana w okresie międzywojennym stanowi obecnie integralną część zespołu katedralnego, przyciągając turystów tarasem widokowym, z którego można podziwiać panoramę miasta i okolic.

Chełmskie podziemia kredowe. Korytarze zabytkowej kopalni kredy. Fot. Michał Rząca

Serce miasta bije w rynku

Na zachód od Góry Chełmskiej rozciąga się najstarsza część miasta. U podnóża wzniesienia położone są zabudowania powstałego w XVIII w. unickiego seminarium duchownego oraz cerkiew pw. św. Mikołaja, ufundowana w połowie XVIII w. Budowlę wzniesiono w stylu barokowym na planie kwadratu. Po likwidacji unii służyła ona jako cerkiew prawosławna, a obecnie wykorzystywana jest przez Muzeum Ziemi Chełmskiej im. Wiktora Ambroziewicza. Budynki seminaryjne, powstałe w XVIII i XIX w., w okresie międzywojennym mieściły Seminarium Nauczycielskie Żeńskie, kierowane przez wybitną pedagog dr Jadwigę Młodowską.

Widok na ulicę Lubelską. Fot. Grzegorz Chwesiuk/fotomotyw.pl
Kamienice przy rynku im. dr. Edwarda Łuczkowskiego. Fot. Grzegorz Chwesiuk/fotomotyw.pl

Centralnym miejscem dawnego Chełma był rynek, noszący obecnie imię znanego chełmskiego społecznika dr. Edwarda Łuczkowskiego. Znajdują się tam pozostałości dawnego XV-wiecznego ratusza, zniszczonego przez liczne wojny i pożary, rozebranego ostatecznie w 1848 r. Jego miejsce zajął kompleks sklepików żydowskich, zwany potocznie Okrąglakiem, który istniał do II wojny światowej. Ponadto na rynku znajdują się zrekonstruowana studnia miejska, pomnik poległych za ojczyznę oraz pochodzący z początków XX w. drewniany kiosk, własność żydowskiego kupca Mejera Dobkowskiego.

W sąsiedztwie rynku usytuowane są dwa obiekty, będące świadectwem wielokulturowej przeszłości miasta. Przy ul. Kopernika 8 znajduje się pochodząca z początków XX w. synagoga, jeden z nielicznych śladów po dawnej gminie żydowskiej. Żydzi osiedlali się w mieście już w późnym średniowieczu, stając się z czasem najliczniejszą częścią społeczności chełmskiej. Miasto dosyć mocno zakorzeniło się w kulturze żydowskiej, czego wyrazem są popularne do dzisiaj anegdoty i opowieści o mędrcach chełmskich. Główna synagoga – powstała na gruntach klasztoru Dominikanów – usytuowana była niegdyś na rogu ulic Krzywej i Szkolnej, uległa jednak zniszczeniu w okresie II wojny światowej. Do dzisiaj przetrwała natomiast tzw. synagoga mała, którą zbudowano w latach 1912–1914. Drugim interesującym obiektem w tym rejonie jest cerkiew pw. św. Jana Teologa, wzniesiona w latach 1846–1850 przez rząd carski na potrzeby garnizonu rosyjskiego. Wybudowana w stylu klasycystycznym świątynia służy obecnie chełmskiej parafii prawosławnej.

Kościoły, podziemia i duch Bieluch

Najcenniejszym obiektem zabytkowym Chełma jest późnobarokowy kościół parafialny pw. Rozesłania Świętych Apostołów. Pierwszą świątynię w tym miejscu ufundował król Władysław Jagiełło z okazji zwycięstwa pod Grunwaldem, w którym uczestniczyło rycerstwo ziemi chełmskiej. Po jej spaleniu w 1585 r. kolejną świątynię wybudowano staraniem starosty chełmskiego Jana Łaszcza. Obecnie istniejący obiekt powstał w latach 1753–1763 i należy do najpiękniejszych budowli zabytkowych Lubelszczyzny. Wśród jego fundatorów wymienia się hetmana polnego koronnego Wacława Rzewuskiego oraz Mariannę z Radzymińskich Wolską. Projekt świątyni stworzył Paweł Fontana i to właśnie chełmski kościół uznawany jest za jego najwybitniejsze dzieło. Budową kierował Tomasz Rezler, a na wystrój wnętrza składają się rzeźby i elementy drewniane autorstwa Michała Filewicza, obrazy Szymona Czechowicza oraz polichromia Józefa Mayera. Niezwykle piękna bryła kościoła, którego ośmioboczny korpus uzupełniają dwie wieże usytuowane w narożnikach fasady, do dzisiaj zachwyca kształtem, a wnętrze świątyni przyciąga bogactwem zdobień i wystroju. W lożach świątyni funkcjonuje utworzone w 2009 r. Muzeum Parafialne.

Obok znajduje się dawne kolegium pijarów, powstałe w pierwszej połowie XVIII w. Zakonnicy zostali sprowadzeni do Chełma w 1667 r. przez sufragana chełmskiego Mikołaja Świrskiego. Stworzona przez nich szkoła w czasach Komisji Edukacji Narodowej uzyskała status podwydziałowej i zatrudniała wybitnych pedagogów, w tym Samuela Chróścikowskiego, autora pierwszego polskiego podręcznika z fizyki. Po kasacie zakonu w budynku funkcjonowało gimnazjum rosyjskie, a w okresie międzywojennym swoją siedzibę miały tu władze miasta i powiatu oraz szkoła powszechna. Obecnie budynek wykorzystuje parafia oraz Muzeum Ziemi Chełmskiej. Znajduje się tam dyrekcja placówki oraz „Galeria 72”, gromadząca nowoczesne malarstwo konstruktywistyczne. Chełmskie zbiory tego nurtu należą do największych w Europie.

Nieopodal dawnego kolegium pijarów znajduje się wejście do zabytkowej kopalni kredy, która jest wyjątkowym obiektem w skali kraju. Labirynt tajemniczych chodników został wykuty w pokładach kredy, której złoża zalegają obficie pod powierzchnią miasta. Wydobycie kredy do celów gospodarczych miało miejsce już w średniowieczu. Masową eksploatację przerwano w XIX w., kiedy wydrążone chodniki zagrażały bezpieczeństwu mieszkańców. Po przystosowaniu w latach 70. XX w. wybranych fragmentów korytarzy do potrzeb turystycznych podziemia stanowią dzisiaj atrakcję miasta, przyciągając licznych turystów z kraju i zagranicy. Obok prawie dwukilometrowej trasy w podziemiach można obejrzeć ekspozycje archeologiczno­-geologiczne oraz spotkać legendarnego ducha Bielucha.

Późnobarokowy kościół parafialny pw. Rozesłania Świętych Apostołów. Fot. Michał Rząca
Bazylika pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny. Fot. Michał Rząca

Na południe od zespołu popijarskiego znajduje się kompleks budynków klasztoru Reformatów, złożony z kościoła pw. św. Andrzeja Apostoła i dawnych zabudowań klasztornych. Zakonnicy zostali sprowadzeni do Chełma w XVIII w. W 1750 r. konsekrowano kościół, którego projekt stworzył również Paweł Fontana, a fundatorami byli Andrzej i Marianna z Radzymińskich Wolscy. Barokowa świątynia po likwidacji klasztoru przez władze rosyjskie w 1864 r. została zamieniona na cerkiew prawosławną pw. św. Barbary. W posiadanie zakonników powróciła ostatecznie po II wojnie światowej. Budynki klasztorne zostały rozbudowane i w 1866 r. rozpoczęła w nich działalność Żeńska Chełmska Szkoła Greckounicka. Po likwidacji unii nadano jej charakter prawosławny i imię cesarzowej Marii Fiodorownej, żony Aleksandra III, dlatego też często określana była mianem Instytutu Maryjskiego. W okresie I wojny światowej umieszczono tutaj Seminarium Nauczycielskie Męskie, a po II wojnie światowej kolejne placówki oświatowe.

Wzdłuż zabytkowej ulicy

Obok pięknych barokowych świątyń w Chełmie można spotkać obiekty zabytkowe z późniejszych epok. Górna część ul. Lubelskiej posiada interesującą zabudowę z XIX w. W budynku nr 10 funkcjonowała drukarnia i skład materiałów piśmiennych Majera Josefa Bronfelda, w której wydawano słynny miesięcznik literacki „Kamena”. Przy Lubelskiej 27 stoi efektowna kamienica, własność żydowskiej rodziny Kupferów. Mieścił się w niej Hotel Słowiański, jeden z pierwszych hoteli w Chełmie. Pod nr. 63 znajduje się natomiast neorenesansowa budowla, zwana popularnie Magistratem, powstała w latach 1926–1927 z inicjatywy chełmskiego samorządu. Zaplanowana jako dom dochodowy była jedyną tego rodzaju inwestycją na obszarze województwa lubelskiego, powstałą w okresie międzywojennym. Magistrat składa się z dwóch skrzydeł. Część usytuowana przy ul. Lubelskiej, którą rozbudowano w latach 70., do dzisiaj pełni rolę siedziby władz miasta. Skrzydło położone przy ul. Strażackiej zostało zaplanowane na teatr miejski, ostatecznie wykorzystywane jako kino. Przy ul. Pocztowej znajduje się secesyjno-eklektyczna kamienica chełmskiego przedsiębiorcy inż. Wilhelma Kretzschmara (a następnie Franciszka Gassnera) z początków XX w. Nieopodal położony jest efektowny budynek rosyjskiej Chełmskiej Szkoły Technicznej, obecnie siedziba Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej. W zachodniej części miasta przy ul. Lubelskiej znajduje się powstały pod koniec XIX w. kompleks zabudowań koszarowych z dawną cerkwią garnizonową, obecnie kościołem pw. św. Kazimierza. W tym samym rejonie przy ul. Szpitalnej na początku XX w. miała powstać dzielnica gubernialna, jednak wybuch I wojny światowej uniemożliwił realizację tych planów. Z czasem zdołano jedynie wykończyć urząd gubernialny oraz pałac gubernatora, do dzisiaj wykorzystywane przez szpital i Medyczne Studium Zawodowe. Ciekawy obiekt znajduje się także we wschodniej części miasta. Jest nim osiedle kolejowe „Dyrekcja” stworzone w okresie międzywojennym w ramach rozbudowy miasta w związku z planami przeniesienia Dyrekcji PKP z Radomia.

 

Malownicza historia i wyjątkowe obiekty zabytkowe sprawiają, że Chełm to jedno z najciekawszych miast Lubelszczyzny. Wprawdzie dramatyczne dzieje i przemiany cywilizacyjne zmieniły jego kształt i oblicze, jednak przybywających tutaj turystów jak przed wiekami wita monumentalna Góra Chełmska, a w zaułkach pobrzmiewa pamięć o żydowskich mędrcach, dla których „Cały świat to jeden wielki Chełm”

Tekst: Zbigniew Lubaszewski

Przejrzyj zawartość Więcej
Chcę kupić ten numer Zamów