Wybitny intelektualista epoki oświecenia, stronnik Familii Czartoryskich i króla Stanisława Augusta. Zwolennik Konstytucji 3 Maja, rozumiejący konieczność przeprowadzenia reform w kraju, aby uchronić Rzeczpospolitą przed upadkiem. Walczył zarówno słowem, piórem, jak i na niwie politycznej. Nazywany był ojcem polskiego klasycyzmu.

Adam Naruszewicz urodził się na Polesiu w 1733 r. Pochodził ze znanej, aczkolwiek zubożałej rodziny szlacheckiej. Jako młody chłopiec stracił oboje rodziców, a opiekująca się nim rodzina zdecydowała o wyborze dla niego kariery kapłańskiej. Dlatego po ukończeniu szkoły elementarnej w Pińsku wstąpił do zakonu jezuitów. Ci, widząc jego uzdolnienia, wysłali młodzieńca w 1748 r. na studia do Lyonu, gdzie przebywał 10 lat. We Francji nie tylko zdobył gruntowne wykształcenie i nabył biegłości w posługiwaniu się językami obcymi, ale także zapoznał się z ideami oświecenia, które niebawem dotarły także do Polski. Po powrocie do kraju został wykładowcą łaciny, gramatyki i retoryki na Akademii Wileńskiej. Od tej pory kariera ambitnego nauczyciela zakonnika potoczyła się szybko. Wkrótce poznał Michała ks. Czartoryskiego, prominentną postać epoki, kanclerza wielkiego koronnego i przywódcę potężnego stronnictwa Familii Czartoryskich, który się nim zaopiekował. Skupiający się wokół niego magnaci dążyli do wprowadzenia reform w państwie i naprawy Rzeczypospolitej. Jednym z głównych elementów ówczesnej edukacji były wyjazdy na zachód Europy. Naruszewicz także odbył, na koszt swojego protektora, szereg podróży. Po powrocie do Wilna objął na Akademii wyższe stanowisko profesora poetyki, nauki stylu i dziejów literatury. Stał się przedstawicielem młodego duchowieństwa, pragnącego wprowadzać oświeceniowe reformy w kraju.

Protektorat króla

Jego kariera potoczyła się szybciej po przeniesieniu się do Warszawy, gdzie wszedł w krąg intelektualistów skupionych wokół króla Stanisława Augusta. Podjął wykłady w Collegium Nobilium, szkole powołanej przez Komisję Edukacji Narodowej, która miała kształcić przyszłe elity państwa. Został także redaktorem i publicystą „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych”, wpływowego pisma literackiego, nieoficjalnego organu sławnych obiadów czwartkowych. Naruszewicz szybko stał się jednym z najbliższych współpracowników króla, który powierzał mu nowe urzędy i przyznawał kolejne odznaczenia. W 1781 r. został Pisarzem Wielkim Litewskim, a wkrótce otrzymał Order Świętego Stanisława, a później także Order Orła Białego, najwyższe polskie odznaczenie państwowe. Towarzyszył władcy w jego licznych podróżach, był obecny m.in. podczas spotkania z carycą Katarzyną II w 1787 r. w Kaniowie. Zyskał zaufanie króla, któremu dedykował swoje liczne utwory literackie. Ten odwdzięczył się mu zaufaniem, powierzając stanowisko przewodniczącego Rady Nieustającej, organu władzy administracyjnej, powołanej po pierwszym rozbiorze w 1775 r.

Równocześnie rozwijała się jego kariera duchowna. Po uzyskaniu godności biskupa smoleńskiego wszedł do Senatu. Później przeniesiono go na biskupstwo łuckie. Na dobre jednak związał się z Podlasiem, osiedlając się w Janowie Podlaskim, gdzie mieszkał aż do śmierci. Obok obowiązków duszpasterskich prowadził tam także na szeroką skalę działalność charytatywną. Założył fundację opiekującą się sierotami i kalekami oraz gospodę dla podróżnych. Często odwiedzał chłopów i chorych. Szczególnie upodobał sobie, leżącą na terenie parku otaczającego pałac biskupi, grotę, nazwaną później Grotą Naruszewicza. Było to miejsce kontemplacji, z którego czerpał natchnienie i gdzie mógł przemyśleć różne sprawy. Jako zwolennik Konstytucji 3 Maja wspierał króla. Podczas Sejmu Czteroletniego zasiadał w Senacie, stając się ważną i opiniotwórczą osobistością, a zarazem współtwórcą wielu ważnych uchwał. Uchwalenie konstytucji przyjął z zadowoleniem, niestety wkrótce nastała Targowica. Wiosną 1792 r. wybrał się z Janowa do Warszawy, aby uczestniczyć w poświęceniu kamienia węgielnego pod świątynię Opatrzności Boskiej na Placu Ujazdowskim. Było to jego ostatnie wystąpienie publiczne. Pod koniec życia odsunął się od dworu i prowadził samotne, niemal pustelnicze życie. Wspierał insurekcję kościuszkowską, przez co na jakiś czas musiał wyjechać na teren zaboru austriackiego.

Polski Horacy

Adam Naruszewicz angażował się nie tylko w życie polityczne, ale także kulturalne i literackie kraju. Miał niewątpliwy talent poetycki, który ujawnił się w licznych utworach. Zadebiutował jeszcze w latach 70. XVIII w. jako tłumacz z łaciny klasycznych dzieł Tacyta i pieśni Horacego. Tłumaczył także z greki. Jego działalność literacka była wszechstronna i obejmowała szereg gatunków: ody, sielanki, liryki, satyry, a także poważne dzieła prozą. Poezję Naruszewicza charakteryzował dydaktyzm, moralizatorski ton, retoryczność. Twórczość ta za życia autora była bardzo ceniona. Po śmierci krytykowano ją za panegiryzm, brak smaku, rubaszność i skomplikowaną składnię. Najbardziej znane były satyry, które oprócz zabawiania czytelnika miały przede wszystkim służyć krytyce narodowych przywar i wad, odwołując się do oświeceniowego motta „sapere aude” – „odważ się być mądrym”. Szczególnie piętnował zachowanie magnaterii i szlachty, które postrzegał jako środowiska próżne, zajmujące się tylko sobą i nietroszczące się o los kraju. Krytykował obłudę i zakłamanie tej warstwy społecznej, udającej gorących patriotów i dobrych chrześcijan, ale tak naprawdę egoistów i próżniaków, trwoniących pieniądze, żyjących na kredyt i zadłużających swoje majątki. Nawoływał do powrotu do bliżej niezdefiniowanego „złotego wieku”, czasów, kiedy ludzie kierowali się wartościami moralnymi i wyznawali podstawowe cnoty – co nadawało jego twórczości utopijny charakter.

Naruszewicz swoją pozycję, a także utrzymanie, zawdzięczał władcy. Zdawał sobie z tego sprawę i był mu za to wdzięczny, co okazywał nie tylko w swojej twórczości poetyckiej. W pracy Diariusz podróży Stanisława Augusta na Ukrainę w r. 1787 szczegółowo opisał nie tylko samą podróż, ale także liczne spotkania oraz członków orszaku.

Opus magnum

Jednak jego najwybitniejszym dziełem, swego rodzaju opus magnum, była niewątpliwie Historia narodu polskiego, zlecona mu przez monarchę – wielotomowa praca, w której podjął się próby opisania dziejów państwa polskiego, jego wzrostu i upadku. Do jej napisania przygotowywał się bardzo solidnie, opierając ją na dogłębnej kwerendzie wielu źródeł historycznych. W tym celu zgromadził zbiór kilkudziesięciu tysięcy odpisów dokumentów o różnym charakterze i z różnych epok (tzw. Teki Naruszewicza). Były to zarówno akty prawne, jak i przywileje, immunitety, nadania, korespondencja i diariusze sejmowe. Umożliwiło to oparcie pracy na bardzo solidnych podstawach źródłowych. Teki te były własnością króla, który sfinansował ich gromadzenie. Służą one historykom do dziś. Obecnie znajdują się, w przeważającej części, w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie.

Spuścizna

Adam Naruszewicz umarł w Janowie Podlaskim w 1796 r. Pochowany został w podziemiach tamtejszej kolegiaty w skromnym grobie, na którym wyryto napis „Cor meum et caro mea requiescit in spe” („Serce moje i ciało moje będzie spoczywać bezpiecznie” – cytat z psalmu 16.9.).

Był wybitną indywidualnością, jednym z najznakomitszych umysłów epoki. Wyróżniał się nieprzeciętnymi zdolnościami, bystrością, inteligencją oraz wielką mądrością. Cieszył się wielkim autorytetem w kraju i za granicą i niewątpliwie odegrał szczególną rolę w tamtych czasach. Był także niezwykle płodnym i pracowitym autorem, bardzo popularnym w swojej epoce. Pozostawił po sobie olbrzymią, zawierającą kilkadziesiąt pozycji, spuściznę literacką. Przyszło mu żyć w bardzo trudnych, ale i ciekawych czasach. Z jednej strony był to wiek oświecenia, prymatu rozumu, dążenia do poznania prawdy o świecie i człowieku. Z drugiej zaś okres, kiedy elity ówczesnego państwa podjęły ostateczną próbę reformy Rzeczypospolitej, aby ocalić jej byt, zagrożony przez agresywnych sąsiadów. Naruszewicz dobrze to rozumiał i sam wiele uczynił, aby temu zapobiec. Niestety, było już na to za późno.

Tekst: Marcin K. Schirmer
Rycina: Julia Juzyk

Artykuł pochodzi z 34. numeru Krainy Bugu

Wszystkie wydania w wersji papierowej dostępne są w naszym sklepie: www.krainabugu.pl/sklep